اسباب بازي

نياز به داشتن اسباب بازي براي كودكان نيازي واقعي و غير قابل انكار است. كودكان براي بازي به هر چيزي متوسل مي شوند، گاه ريش پدر، گاه گوشواره مادر، گاه عصاي پدربزرگ و زماني انگشتانه مادربزرگ. آنها براي بازي كردن نياز به ابزار و اسباب دارند و تحت هر شرايطي كه باشند، آن را براي خود فراهم مي كنند.

بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه بين اسبابْ بازي و اسبابِ بازي تفاوت وجود دارد. هنگامي كه از اسبابْ بازي سخن مي گوييم منظور توليدات صنعتگران و كارخانه هاست كه اسباب بازي هايي مانند توپ، عروسك، ماشين، تفنگ، آدم آهني، انواع لگوها، پازل ها و … را مي سازند و به بازار عرضه مي كنند ولي اسبابِ بازي وسايلي هستند كه بدين منظور ساخته نشده اند و كودك با كمك قوه تفكر، تخيل و خلاقيت خويش از آنها استفاده مي كند كه بعضي از آنها اسبابْ بازي هاي ساخته شده كارخانجات مفيدتر، سازنده تر و ارزان تر هستند.

موادي مانند خاك، شن، ماسه، آب، برف، چوب، گل، سنگ، كاغذ، وسايل دورريختني و … كه مورد علاقه كودكان ملل مختلفند جزء اين دسته محسوب مي شوند.

نكته قابل توجه اين است كه بر خلاف «اسبابْ بازي» كه دامنه تنوع محدودي دارد، اسبابِ بازي نامحدود است. وقتي كودكي بر تكه چوبي سوار شده و به خيال خود اسب سواري مي كند، در واقع چوب برايش نوعي اسبابِ بازي است.

هنگامي كه چادر مادر را به عنوان ديوار خانه اش مورد استفاده قرار مي دهد، چادر برايش اسبابِ بازي است.

هنگامي كه با قاشق بر قابلمه مي كوبد، هم قاشق و هم قابلمه برايش حكم اسبابِ بازي را دارد.

اسبابِ بازي معمولاً به عنوان «اسباب بازي» خريد و فروش نمي شود و هر چيزي مي تواند به عنوان اسبابِ بازي مورد استفاده كودك قرار گيرد. كودكان همان گونه كه به «اسباب بازي» نيازمندند به «اسبابِ بازي» هم احتياج دارند.

مربيان و والدين با آگاهي از اين امر مي توانند به اين پديده، خلاقانه دامن بزنند و اطمينان داشته باشند كه با استفاده غير متعارف از ابزارهاي پيراموني موجب پرورش خلاقيت فرزندشان مي شوند.

رعايت اعتدال در فراهم آوردن «اسبابْ بازي» و «اسبابِ بازي» مي تواند سلامت و شادابي آتي فرزندان مان را بيمه كند.(۱)

همان طور كه بيان شد، اسباب بازي ها بر روح و روان كودك تأثير گذاشته و در رشد و تكامل و شخصيت كودك مؤثر است ولي اگر چنانچه همين اسباب بازي بر اساس اصول روانشناسي و تربيتي انتخاب نشود، اثرات منفي و مخربي بر روح و روان كودك خواهد گذاشت. لذا تأكيد مي شود كه والدين و مربيان در تهيه و انتخاب اسباب بازي اطلاعات و آگاهي هاي لازم را كسب نموده و نهايت دقت را داشته باشند. متأسفانه دقتي كه بعضي از والدين در خريد وسايل غير ضروري و تشريفاتي منزل به خرج مي دهند بيشتر است تا خريد اسباب بازي هايي كه به نظر روانشناسان تأثير بسزايي در رشد شخصيت كودك دارد.

اسباب بازي ها را متناسب با سن، رشد (سن عقلي)، رغبت و تمايلات، استعدادها، قدرت جسمي و جنس كودك انتخاب كنيد. اين وسايل بايد شامل اشيايي باشد كه كودك را در آموختن هماهنگي چشم و دست، تناسب اشكال و رنگ ها، برآورد ارزش اين كارها و جور كردن اشكال و قالب ها، دستكاري كردن، تغيير دادن و در جستجوي جزئيات برآمدن ياري رساند.(۲)

ويژگي هاي اسباب بازي مناسب

براي كودكان

امروزه با توجه به پژوهش هايي كه در مورد كودك و دوره كودكي و بخصوص سال هاي اوليه كودكي شده است، پي برده ايم كه كودك چگونه ياد مي گيرد، چه چيزي به يادگيري او كمك مي كند، رشد فكري اش چگونه است و چگونه مي توان اين رشد فكري را تقويت و پرورش داد.

همچنين مي دانيم كه در اين دوره كودك به چه چيزهايي علاقه مند است، كودكان عموما به اسباب بازي علاقه فراواني نشان مي دهند و به اين سبب مي توان از اسباب بازي ها به عنوان ابزاري براي رشد و تكامل آنان استفاده كرد.

در ميان فعاليت هاي رواني و بدني كودكان، بازي اهميت فراواني دارد و اسباب بازي در زندگي آنان نقش مهم و مؤثري را ايفا مي كند.

در واقع همان طوري كه از بدو تولد، جسم كودك به غذا و ويتامين هاي مختلف و مفيد احتياج دارد و بدان وسيله رشد و نمو مي كند، روح و روان او نيز احتياج به تغذيه دارد. اسباب بازي براي كودكان نوعي غذاي روحي و رواني به شمار مي رود و بنابراين مي توان گفت كه يكي از نيازهاي مهم آنان به حساب مي آيد و جزئي از زندگي آنان را تشكيل مي دهد.

اسباب بازي هاي كودكان چنانچه با دقت و بر طبق اصول روانشناسي و هدف هاي آموزشي انتخاب شوند، در زندگي اجتماعي و رواني و در رشد فكري و تربيتي آنان بسيار مؤثر خواهد بود. به همين جهت است كه روانشناسان و مربيان مشهوري چون «منتسوري»، «والن»، «كلاپارد»، «دوبس» و دكتر «هوشيار» در اين زمينه به تفصيل بحث كرده و بازي و اسباب بازي را در رشد فكري و تربيت قواي عقلاني كودك مؤثر دانسته اند.

كودكان هنگام بازي مخصوصا با اسباب بازي هايي كه جنبه فكري و آموزشي دارند بهتر مي توانند به فعاليت هاي مختلف ذهني، حركتي و رواني بپردازند.

از نظر روانشناسي بايد دانست كه تمايل كودكان به بازي و علاقه شديد آنها به اسباب بازي، يكي از علايم سلامت عقل، كنجكاوي و هوشياري آنان است.(۳)

از آنجا كه امروزه خريد اسباب بازي براي كودكان عموميت يافته است، والدين بايد در اين مورد دقت كافي مبذول دارند تا اسباب بازي را انتخاب كنند كه به سلامت و رشد جسمي، رواني، فكري و اجتماعي آنان كمك كند.

متأسفانه بسياري از والدين گمان مي كنند كه اسباب بازي ها فقط براي تفريح و سرگرمي كودكان درست شده اند و بسياري از سازندگان اسباب بازي ها نيز به جنبه هاي تجاري و مصرفي اسباب بازي ها پرداخته اند و از اين نكته مهم غافلند كه كودكان خردسال در سنيني كه با اسباب بازي هاي خود به بازي سرگرم مي شوند، شخصيت و فكر آنان نيز در اين مرحله از زندگي شكل مي گيرد. از اين رو انتخاب و تهيه نوع مناسب اسباب بازي براي كودكان در سنين مختلف بسيار مهم و تعيين كننده است.

ويژگي هاي اسباب بازي مناسب

عبارتند از:

۱ـ اسباب بازي بايد همواره مناسب سن، مطابق علايق و درخور توانايي هاي ذهني و رشدي كودك باشد. نه آنقدر سخت و پيچيده باشد كه كودك عاجز از بازي با آن شود و نه آنقدر ساده و آسان باشد كه علاقه كودك را از بين برده و در او ايجاد خستگي نمايد. همچنين به لحاظ فيزيكي به گونه اي ساخته شده باشد كه به راحتي در دستان كودك قرار گرفته و با آن بازي كند به طوري كه كودك آن را با كمال ميل بپذيرد و در حين بازي از آن واقعا لذت ببرد.

در حقيقت چون خواسته ها و تمايلات كودكان به لحاظ فيزيولوژي و روانشناسي در سنين مختلف فرق مي كند، پس بهتر است در هر سن و سالي اسباب بازي مناسب همان سن را براي آنان تهيه كنيم تا موجب رشد عقلي و شخصيت آنها شود.(۴)

به عبارت ديگر چون رشد جسمي، ذهني، رواني و اجتماعي يك كودك نُه ساله با كودك سه ساله متفاوت است و اسباب بازي اي كه براي يك كودك نُه ساله ساخته شده به درد يك كودك سه ساله نمي خورد، دادن اين اسباب بازي به او برايش فشار روحي و رواني ايجاد مي كند و كودك خود را در بازي با آن ضعيف و ناتوان مي يابد و خسته و عصبي شده و ممكن است اسباب بازي را پرت كرده و يا اينكه با پا بر روي آن بكوبد و يا اينكه احساس تنفر در او ايجاد كند. لذا پيشنهاد مي گردد كه در مراكز تهيه و توليد اسباب بازي از متخصصين روانشناسي و تعليم و تربيت استفاده شده و اسباب بازي ها واقعا بر مبناي نظرات كارشناسانه و متناسب با سنين كودكان ساخته شود.

۲ـ اسباب بازي بايد چنان باشد كه ذهن كودك را برانگيزد و او را به سوي سازندگي، خلاقيت و نوآوري سوق دهد. اسباب بازي هايي كه به طور كامل ساخته شده و كودك كار كمتري بر روي آنها انجام مي دهد (اسباب بازي هاي كوكي)، قواي فكري كودك را بلااستفاده مي گذارد و او را تبديل به موجودي تماشاگر، منفعل و ناظر ساخته هاي ديگران مي كند و كودك را كه ميل به كاوشگري و كنجكاوي دارد و سعي مي كند اسباب بازي را قطعه قطعه كند تا ميل دروني اش را ارضا كند، دلسرد مي كند. در حالي كه لگوها و قطعات ساختمان سازي كه كودك با آن چيزهاي مختلفي مي تواند بسازد، جعبه كفش، جعبه مقوايي بزرگي كه مي تواند داخل آن بنشيند و اداي قايق سواري، هواپيماراني، اتومبيل راني و غيره را در بياورد،(۵) گل رس، شن و خمير بازي كه با آنها دست به آفرينش، خلاقيت و نوآوري مي زند، مي تواند چيزهاي گوناگوني بسازد، هر طور كه دلش مي خواهد به آنها شكل بدهد، خراب كند و دوباره بسازد، كودك را به سوي خلاقيت و نوآوري سوق مي دهد.

۳ـ اسباب بازي خوب بايد به واقعيت نزديك باشد تا كودك از راه بازي با زندگي آشنا شود. مثلاً قيچي براي بريدن، سوزن براي دوختن، خمير بازي براي شكل دادن اجسام واقعي و تخيلي و ورزيدگي دست و انگشتان، انواع مدادها و وسايل رنگ آميزي براي شناخت رنگ ها، انواع پازل ها، لگوها و وسايل پيچ و مهره اي كه به هماهنگي بين حركات چشم و حركات ظريف دست كمك كند.(۶)

۴ـ سبب رشد و پرورش مهارت ها و توانايي هاي بدني كودك شود. اسباب بازي مطلوب علاوه بر پرورش قواي ذهني، رواني، عاطفي، اجتماعي، خلاقيت و استعداد بايد توانايي كودك را در زمينه استفاده از اعضاي بدن رشد دهد.

۵ـ اسباب بازي ساخته شده هر چقدر بتواند حواس بيشتري از كودك را به كار گيرد لذت بيشتري ايجاد مي كند و مناسب تر است. كودكان آن چيزي را كه لمس كنند، ببينند و بشنوند بيشتر از آن لذت مي برند تا چيزهايي كه فقط مشاهده كننده آن باشند.

۶ـ اسباب بازي خوب مي تواند تصورات و تخيلات كودك را گسترش بخشد و ميل كنجكاوي و اكتشاف را در او پرورش دهد.

۷ـ اسباب بازي هايي مناسبند كه كودك روي آنها كار كند، با دست آنها را بپيچاند، بچرخاند، خم كند، ببرد (قطع كند)، رنگ آميزي كند يا علامت بگذارد، اسباب بازي هايي كه به طرق مختلف بتوان از آن استفاده كرد، بتوان به شكل هاي گوناگون در آورد، آنها را بست و محكم كرد و توسط آنها اشكال مختلف ساخت، كودكان دوست دارند اشياء را لمس كنند سبك و سنگين نمايند و وضعيت ساخت آنها را بفهمند. گل رُس، شن، خمير بازي، لگوها و قطعات ساختمان سازي، وسايل پيچ كردني، نقاشي با آبرنگ، نقاشي انگشتي يا با مداد شمعي و مداد رنگي بيشتر داراي چنين خصوصياتي هستند و كودك فعال است و مي تواند بر روي آنها كار كند و تغييراتي كه ايجاد مي كند مشاهده نمايد.(۷)

۸ـ اسباب بازي ها بايد مستحكم و آنقدر با دوام باشند كه كودكان مدت طولاني با آنها كار كنند، از نظر ظاهر جذاب و زيبا باشند تا كودكان با اصول طراحي آشنا شوند، داراي تنوع و قابليت تغيير داشته و در فعاليت هاي آموزشي گوناگون مورد استفاده قرار گيرند.

۹ـ كيفيت و اندازه اسباب بازي نيز بايد با سن و هيكل (قد و قواره) كودك متناسب باشد. دست و قد بچه به آن برسد. اسباب بازي به اندازه اي كوچك نباشد كه كودك آن را به زحمت ببيند مثلاً سوراخ هاي دانه هاي رنگي آنقدر ريز نباشد يا طول دانه ها آنقدر زياد نباشد كه نتوانند نخ را از انتهاي آن بيرون بكشند، يا سر نخ آنقدر شُل نباشد كه به داخل سوراخ دانه تسبيح نرود. همچنين اسباب بازي آن اندازه بزرگ نباشد كه قدش به آن نرسد مثلاً وقتي عروسكي براي دخترتان مي خريد به اندازه اي باشد كه او بتواند آن را روي پاي خود دراز كرده و براي آن لالايي بگويد و يا به صورتي انعطاف پذير باشد كه بتواند به آن لباس بپوشاند و با آن بازي كند.

۱۰ـ اسباب بازي بايد متناسب با جنس، ذوق و علايق كودك باشد. در زمينه نقش جنسيت در انتخاب بازي به وسيله كودكان تحقيقات زيادي صورت گرفته است.

«ترمن» فهرستي از بازي ها را تنظيم كرد و ارائه داده است كه نشانگر تفاوت علاقه دختران و پسران است. دختران به بازي هاي عروسك بازي، مهمان بازي، طناب بازي، پذيرايي، آشپزي، تشكيل كلاس درس، بافندگي، خياطي و معمابازي علاقه دارند و پسران به ابزارهاي مكانيكي چون ماشين، تفنگ بازي، دوچرخه سواري، تيله بازي، كشتي، بُكس، فوتبال و فرفره بازي علاقه دارند.

نكته مهم اينكه اگر والدين مشاهده كردند كه پسر آنها مثلاً عروسك بازي مي كند و يا بالعكس دختر آنها تفنگ بازي مي كند بهتر است حساسيتي نشان ندهند و به آنان نگويند كه اين بازي ها مربوط به دختران يا پسران است. به طور طبيعي در سنين ۷ ـ ۸ سالگي تفاوت هاي جنسي آشكار شده و هر كدام به سوي بازي هايي خواهند رفت كه مطابق با طبيعت و انتظارات جامعه از آنان است.

۱۱ـ اسباب بازي بايد وسيله اي باشد هماهنگ با ارزش ها و معيارهاي جامعه اي كه كودك در آن زندگي مي كند. چنين وسيله اي سبب مي شود كه كودك از آغاز كودكي، ضمن نخستين تجربه هاي زندگي، بسياري از ارزش هاي معمول در جامعه را بشناسد.

بر طبق نظر روانشناسان كودك خود را با ويژگي هاي اسباب بازي ها همانندسازي كرده و از آنها الگو مي گيرد. يك اسباب بازي مطلوب بايد با ديگر وسايل و ارزش هاي موجود در آن جامعه تناسب داشته باشد. به طور مثال براي يك كودك پرورش يافته در دامن يك زن مسلمان ايراني، عروسك خارجي اسباب بازيِ چندان مطلوبي نيست و باعث بدآموزي و تقليد كودك از آن مي شود.(۸)

۱۲ـ اسباب بازي بايستي انگيزه و محرك مناسب به همراه داشته باشد و بتواند كودك را جلب نمايد. اگر بازي با اسباب بازي توأم با موفقيت باشد، كودك به ادامه بازي ترغيب مي گردد مثلاً وقتي كودك قطعات رنگي را بر اساس رنگ خاصي هماهنگ مي كند يا پازلي را حل نمايد، احساس موفقيت مي كند و اين موفقيت در حكم پاداشي است كه وي دريافت مي نمايد.(۹)

ويژگي هاي اسباب بازي

تنوع توليد و اشباع بازار از انواع اسباب بازي‌ها، هرچند كودكان را هر لحظه با دنياي جديدي آشنا كرده و روياهايشان را به واقعيت تبديل مي‌كند؛ اما همين تنوع، انتخاب بهترين گزينه را با اندكي دشواري روبه رو كرده است. توجه به خواست كودك از يك سو، ضرورت توجه به كيفيت اسباب بازي‌هاي انتخابي از سويي ديگر و تاكيد روانشناسان بر انتخاب بهترين گزينه، والدين و كودكان را كلافه و سردرگم كرده و قدرت انتخاب را از آنها سلب مي‌كند، اما مي‌توان با توجه به چند نكته ساده، انتخاب اسباب بازي را به سرگرمي شيرين تبديل كرد.

آنچه در پي مي‌خوانيم نگاهي است به ويژگي‌هاي يك اسباب بازي مناسب، به ويژه از ابعاد روانشناختي و آموزشي.

۱- نخستين ويژگي هر اسباب بازي برانگيختن حس كنجكاوي كودك است؛ به عقيده روانشناسان اسباب بازي خوب نه تنها نبايد براي او يادآور بازي خاص بوده و تكراري به نظر برسد، بلكه بايد حس كنجكاوي او را برانگيزد.
اين ويژگي به طور شاخص بايد جدا از هر خصوصيت ديگري مدنظر قرار گرفته و اسباب بازي با اين ويژگي براي كودك انتخاب شود. از سوي ديگر هر يك از قطعاتي كه با قرار گرفتن در كنار يكديگر شيء واحدي رامي سازند؛ بايد به تنهايي حس كنجكاوي كودك را برانگيزد. به طور مثال قطعات مختلف يك ماشين مانند چرخ‌ها، فرمان و… هر يك بايد ذهن كودك را به سوي بررسي و سپس نحوه اتصال آن با بخش‌هاي ديگر متوجه كند. به اين ترتيب كودك با كاربرد بسياري از قطعات و اشيا نيز آشنا مي‌شود.
اسباب بازي‌هايي كه هر بار بتوان شيء جديدي را با آن ساخت- مانند انواع لگو (Lego)- بهترين گزينه هستند. خريد انواع عروسك، شخصيت‌هاي كارتوني و… كه كودك با داستان آنها از طريق تلويزيون يا فيلم آشنا است نيز مناسب است. چون حس كنجكاوي كودك را براي خلق داستاني جديد تحريك مي‌كند؛ حتي خريد كتاب‌هاي نقاشي يا كتاب‌هايي كه با استفاده از برچسب (عكس برگردان) شخصيت‌ها را مي‌توان مشخص كرد: گزينه خوبي است؛ چرا كه كودك سعي مي‌كند تا با مراجعه به اندوخته ذهني خود نكاتي را يادآوري كند.

به طور خلاصه مي‌توان گفت بازي‌هاي سازه‌اي- بازي‌هايي كه كودك با اتصال قطعات به يكديگر سازه يا ساختار واحدي را مي‌سازد، مانند انواع لگو (lego)- به شدت بر روي ذهن كودك تأثير مثبت داشته و به خوبي ذهن او را به سوي شناسايي و ساخت تازه‌ها سوق مي‌دهد. يكي از نكات مورد توجه درباره اين بازي‌ها؛ فعاليت آزادانه ذهن كودك و امكان ساخت وسايل جديد در هر بار بازي با اين قطعات است. روانشناسان معتقدند اين قبيل بازي‌ها نه تنها براي كودكان خلاق وسايل بازي بسيار مناسبي است؛ بلكه براي فعاليت كودكاني كه ذهن چندان پويا و خلاقي نيز ندارند توصيه مي‌شود چراكه ذهن اين كودكان را نيز براي فعاليت تحريك مي‌كند.

۲- اسباب بازي بايد پرسش‌هاي زيادي را در ذهن كودك ايجاد كند. نو بودن و غيرتكراري بودن اسباب بازي شاخص‌ترين مشخصه‌اي است كه مي‌تواند ذهن كودك را به پرسيدن و جستجو وادار كند. اين نو بودن به معني خريد دايمي اسباب بازي نيست بلكه به اين معني است كه كودك بتواند بارها و بارها بازي جديدي را با اسباب بازي‌اش تجربه كند. حتي عروسك نيز بايد از كيفيتي برخوردار باشد كه كودك با هر بار ديدن اين وسيله، به سوي بازي با آن جذب شود. در برخي موارد كودك با تكرار بازي با وسيله‌اي از آن هم دلزده مي‌شود؛ براي جلوگيري از اين حالت مي‌توان با پنهان كردن موقتي اسباب بازي و ارائه مجدد آن به كودك حس كنجكاوي، اشتياق و پرسشگري كودك را تحريك كرد.

۳- بازي و اسباب بازي بايد پاسخگوي حس خلاقيت كودك باشد؛ حس خلاقيت، حسي است كه در همه كودكان با شدت و ضعف مختلف وجود دارد بنابراين كافي است اين حس در كودك بيدار شود. نقاشي، بازي با لگو، بازي با اسباب بازي‌هاي فكري، كاردستي و… به خوبي حس خلاقيت كودك را سيراب مي‌كند.

۴- خط مشي بازي كودك را با ظرافت تعيين و هدايت كنيد؛ پژوهشگران به والدين توصيه مي‌كنند بدون آنكه مستقيماً كودك را به نقاشي كردن و يا بازي خاص سوق دهند بازي با اسباب بازي يا وسيله‌اي خاص را خود شروع كنند. مثلاً براي جلب نظر او با مدادرنگي شروع به نقاشي كنيد، به اين ترتيب كودك بدون توضيح، كار شما را تكرار خواهد كرد و با تكرار به شيوه‌اي صحيح او را به سمتي كه خواسته‌ايد هدايت كرده‌ايد. مدادرنگي، ماژيك و آبرنگ، پازل مناسب سن كودك، بازي‌هاي فكري و … و كار كردن والدين با اين وسايل كودك را به بازي اين وسايل متوجه مي‌كند.

۵- بازي بايد مهارتي را به كودك بياموزد، كودك با بازي بايد مهارتي به مهارت‌هايش افزوده شود. اين مهارت مي‌تواند مهارت خواندن، نوشتن، صحبت كردن در جمع، برقراري ارتباط با ديگران، نقاشي، ساخت ساز ه هاي جديد، ارتقاي حس مسئوليت پذيري و… باشد.

در حقيقت والدين بايد با انتخاب صحيح وسايل بازي، مهارت‌هايي را به طور غير مستقيم به كودك بياموزند حتي اين مسأله درباره كودكان كم توان و ناتوان نيز مطرح است.
نكته جالب و پراهميت اين كه كودكان با تكرار رفتار والدين، مهارت‌هاي خود را ناخواسته افزايش مي‌دهند. به طور مثال بازي با عروسك‌ها (خاله بازي) تكرار زندگي واقعي آنها و والدينشان بوده و كودك با تكرار حركت‌هاي والدين در بازي خود مهارت‌هايي چون همكاري، همفكري، مسئوليت پذيري، خريد كردن، نظافت و… را مي‌آموزد. بنابراين لازم است تا والدين نه تنها اسباب بازي‌هاي مناسب براي ارتقاي مهارت‌هاي كودك را انتخاب كنند بلكه در رفتارهايشان نيز دقت و ظرافت لازم را به خرج دهند.

۶- اسباب بازي‌هاي كودكان پيش دبستاني بايد آنها را براي ورود به مدرسه آماده كند؛ به عقيده روانشناسان بهترين شيوه آموزش، سوق دادن غير مستقيم كودكان به سوي آموزش‌هاي لازم براي شروع مدرسه است چرا كه آموزش مستقيم، كودك را از آموزش دلزده مي‌كند. پژوهشگران معتقدند والدين بايد رفتارهايي چون نوشتن خاطرات روزانه، نامه، مطالعه كتاب و… را در حضور كودكان انجام دهند تا كودك به اين رفتارها حساس شده و براي تقليد از والدين از آنها كاغذ، قلم، دفتر، مدادرنگي، كتاب و…درخواست كند. به اين ترتيب كودك مهارت‌هاي اوليه را پيش از ورود به مدرسه مي‌آموزد.

۷- اسباب بازي نبايد كودك را به سوي خشونت و تكرار رفتارهاي خشن سوق دهد، بنابراين از خريد انواع سي دي، شخصيت‌هاي كارتوني عروسكي خشن، تفنگ، اسباب بازي‌ها با صداي گوشخراش و… خودداري كنيم.

۸- تعادلي ميان خريد اسباب بازي‌ها برقرار كنيد؛ به اين معني كه در مقابل خريد مدادرنگي، كتاب و… توپ ساير اسباب بازي‌هايي را كه باعث تحرك كودك مي‌شود، فراموش نكنيد. بازي‌هاي پرتحرك بخش ديگري از نيازهاي روحي-رواني كودك را برآورده مي‌كند. از طرفي با بازي‌هاي گروهي كودكان رفتارهايي چون مشاركت، گذشت، مسئوليت پذيري، رفتار با همسالان، يافتن دوست و… را مي‌آموزند.

۹- اسباب بازي را مناسب سن كودك انتخاب كنيد، بازي كودك با اسباب بازي كه از سن كودك پايين‌تر است او را از تلاش بازداشته و كودك را به دستيابي آسان به خواسته‌ها عادت مي‌دهد. اين مسأله درباره بازي‌هايي كه از سن او بزرگتر است نيز صادق است. به اين ترتيب كه سختي نامناسب اين بازي‌ها كودك را از تلاش دلزده كرده و او را از ادامه فعاليت باز مي‌دارد و تفكر شكست در مقابل تلاش را به ذهن او القا مي‌كند. بنابراين وسايل بازي بايد دقيقاً مناسب سن كودك انتخاب شوند.

۱۰- در نهايت اينكه وسيله بازي ابزاري براي رشد و بالندگي ذهني و جسمي كودك است بنابراين بايد طوري انتخاب شود كه كودك با وسايل بازي‌اش، لذت بازي و تفريح را تجربه كند.

هر كسي خاطره اي از اسباب بازي محبوبش دارد. ممكن است اين خاطره ساختن ستون با لگو باشد يا درست كردن قطار، يك عروسك يا يك سرويس وسايل چاي خوري، هر چند بازي با يك وسيله به اين معنا نيست كه بچه ها ساختمان ساز، راننده قطار، خانه دار يا صاحب كافه شده باشند.

آيا واقعا اسباب بازي هايي كه كودكان با آن بازي مي كنند در انتخاب كارشان تاثير مي گذارند؟ برخي كارشناسان عقيده دارند كه اسباب بازي ها اين تاثيرگذاري را دارند. آنها مي گويند: انواع اسباب بازي هاي مختلف پيام هاي متفاوتي در مورد اينكه انجام چه كارهايي براي دختران و پسران مناسب است به آنها مي دهد و اسباب بازي هاي محتواي آموزشي متفاوتي دارند. هر دوي اين مشخصه ها مهم هستند و بر تحصيل و انتخاب شغل كودكان در آينده تاثير خواهند داشت.

خانم فرانسيس در يك تحقيق به پسران اسباب بازي هايي داد با تركيبي از فعاليت، ساخت و ساز و ماشين آلات و به دختران عروسك و ابزارهايي داد كه آنها را تشويق به آرايشگري مي كرد. پيامي كه به نظر مي رسيد پسران از تقسيم اين اسباب بازي ها گرفتند اين بود كه آنها بايد چيزهايي بسازند و مشكلات را حل كنند و پيامي كه دختران گرفتند اين بود كه بايد مراقب بقيه باشند و مسئوليت تغذيه و پرورش را به عهده بگيرند. او توضيح داد: اسباب بازي پسرها بيشتر آموزنده است و داراي اجزايي است كه اطلاع و آموزش بيشتري به پسرها مي دهد، با دستورات تكنيكي و اجزايي كه بايد در هم جا بيفتند. در حالي كه اسباب بازي هاي دختران بيشتر خلاقيت و قوه تخيل آنها را پرورش مي دهد.

تحقيقات نشان مي دهد كه بيش از ۶۰ درصد بزرگسالاني كه در مشاغلي از جمله طراحي و معماري فعاليت مي كنند خانه سازي با لگوها از بازي هاي مورد علاقه شان بوده است. بيش از ۶۶ درصد كساني كه در مشاغل مرتبط با رياضيات مثل بانكداري يا حسابداري كار مي كنند پازل اسباب بازي مورد علاقه دوران كودكي شان بوده است.

خانم مك آليستر مشاور خانواده و روانشناس مي گويد چيزهاي خيلي بيشتري از اسباب بازي ها در آينده و تعيين شغل كودكان تاثير مي گذارند. اين تا حدي سطحي نگري است كه بگوييم به دختران ماشين و كاميون بدهيم تا با آن بازي كنند و آنها قرار است مهندس شوند. واقعا شواهد واقعي براي اثبات چنين چيزي وجود ندارد و انتخاب شغل تا زماني كه براي يك فرد اتفاق مي افتد از تجربه كودكي او فاصله زيادي دارد. محققان عقيده دارند بايد كودكان را تشويق كرد كه كشف كنند، بپرسند، درگير شوند و با هم كار كنند و همه اينها تاثير بيشتري بر آينده شان خواهد گذاشت. دكتر آماندا گامر روانشناس كودك مي گويد بايد مطمئن شد كه كودكان به يك برنامه بازي خوب و سالم دسترسي داشته باشند.

نقش بازي براي كودكان اين است كه تا جايي كه مي توانيم يك دامنه وسيع از تجربه ها را در اختيار كودكانمان بگذاريم. مشكل اين است كه پدر و مادرها معمولا آسانترين گزينه ها را انتخاب مي كنند ولي آنها بايد در اسباب بازي به دنبال چيزهايي باشند كه توانايي و خلاقيت كودك را افزايش مي دهد. بايد در انتخاب اسباب بازي ها سعي شود آن كليشه هاي رايج هم شكسته شوند. مثلا خيلي از پدر و مادرها به پسرانشان اجازه نمي دهند كه عروسك داشته باشند. مغازه ها هم لازم نيست همه صورتي ها و آبي ها را براي هميشه كنار بگذارند ولي بايد يك سياست ميانه انتخاب كنند.

خانم گامر مي گويد هيچ كودكي با بازي با لگوهاس ساختمان سازي را ياد نمي گيرد ولي ممكن است ياد بگيرد چطور آنها را روي هم قرار بدهد تا ستون ها و بدنه محكمي بسازد. بيشتر بحث اعتماد به نفس و آشنايي است تا مهارت اندوزي.
اسباب بازي فرزندت را جدي بگير

به طور كلي انتخاب نوع اسباب بازي اهميت زيادي دارد اما پويا بودن محيط زندگي كودك، تنوع و ايمني در زندگي او اهميت بيشتري دارد به اين شكل كه هر چه تنوع رنگي اشيا اطراف كودك و تنوع اصوات بيشتر باشد حواس بيشتري از كودك تحريك مي شود.

رنگ ها، بينايي و اصوات، قدرت شنوايي كودك را تحريك مي كنند و هرچه دريافت كودك از محيط بيشتر باشد و استمرار داشته باتشد بر رشد شناختي و هوشي او تاثير بيشتري خواهد گذاشت. درست است كه بخش اصلي رشد هوش و توانايي كودكان ژنتيكي است اما محيط نيز مي تواند باعث تقويت استعداد هاي ژنتيكي كودك شود، بنابراين لازم است اسباب بازي از نوعي باشد كه آسيبي به كودك نزند. هر چه سن كودك كمتر است اسباب بازي بايد نرم تر و هر چه سن او بيشتر مي شود اسباب بازي مي تواند جنس سخت تري داشته باشد.

از نظر جنسيت نيز معمولا كودكان به صورت ژنتيكي به اسباب بازي متناسب با جنس خود گرايش دارند اما اگر كودكي گرايش به بازي هاي مخصوص جنس مخالف داشت، اين مسئله نبايد از سوي والدين تقويت شود. به عنوان مثال اگر دختري به اسباب بازي هاي پسرانه گرايش داشت تقويت اين عمل او از سوي والدين در شكل گيري هويت او در بزرگسالي تاثير مي گذارد اما چنانچه والدين اين عمل فرزند خود را تقويت نكنند قدرت بازسازي مغز كودك به حالت مطلوب خود بازخواهد گشت.

از آنجا كه بازي يكي از ابزارهاي رشد مهارت هاي حسي، حركتي، هيجاني، شناختي و اجتماعي كودكان و انسان هاست در نتيجه تنوع در آن باعث پيشرفت كودك در اين مهارت ها مي شود و در اين خصوص آنچه كه مهم است بازي كودكان با يكديگر است تا بازي با اشياء.

عروسك هاي مدل در حال حاضر به عروسك هاي اسباب بازي گفته مي شود كه اندام و چهره اي زيبا و به دقت طراحي شده دارند.
عروسك هاي مدل
عروسك هاي مدل

با آشكار شدن تاثيرات فرهنگي عروسك هاي مدل به ويژه باربي، در كشورهاي اسلام تلاش هايي براي ساخت جايگزين هايي براي باربي صورت گرفته است.

«عروسك هاي مدل» به عروسك هايي گفته مي شود كه در واقع مد هستند. اين واژه در گذشته فقط به عروسك هاي مجسمه گونه اي اطلاق مي شدت كه در پي معرفي و ترويج آخرين مدها و نمايش آنها بودند اما اكنون اين اصطلاح تعريف ديگري يافته است.

عروسك هاي مدل در حال حاضر به عروسك هاي اسباب بازي گفته مي شود كه براي بازي و سرگرمي كودكان، به ويژه دختران ۳ تا ۱۲ سال طراحي و ساخته مي شوند.

اين عروسك ها اندام و چهره اي زيبا و به دقت طراحي شده دارند. انواع لباس ها براي اين عروسك ها طراحي و وسايل و لوازم جانبي گوناگوني براي موقعيت هاي مختلف آنها در نظر گرفته شده است.

ساخت عروسك هاي مدل در اواسط قرن نوزده و در فرانسه آغاز شد. طراحان لباس و مد به دنبال روشي مناسب براي معرفي و ارائه آخرين ساخته ها و محصولات خود بودند. عروسك وسيله اي بسيار جذاب بود كه قابليت حمل و نقل آسان و تعويض سريع لباس ها را داشت.

عروسك «بيسك» اولين نوع اين عروس ها بودند كه معمولا از پسلين ساخته مي شدند و ويژگي اصلي آنها پرداخت مات پوست و چهره بود كه نمايي واقع گرايانه به اين عروسك ها مي بخشيد.

عروسك هاي بيسك آلماني و فرانسوي به تدريج به عنوان اسباب بازي كودكان مطرح شدند. آنها چشم هايي از جنس شيشه داشتند و در اندازه هاي متفاوتي ساخته مي شدند. آنها ساخته مي شدند تا كودكان طبقه ثروتمند را سرگرم كنند و البته به آنها آموزش دهند مطابق مد روز لباس بپوشند. شركت هاي سازنده عروسك هاي مدل معمولا آلماني و فرانسوي بودند و اسامي شركت هايي مانند ژمو، برو، گولتيه، رومر، سيمون و هورت در ميان آنها ديده مي شود. البته سر تمام عروسك ها در آلمان ساخته مي شد. عروسك هاي بيسك بسيار محبوب بودند و تا اواخر قرن نوزده حضوري موفق در بازارهاي اروپا داشتند.

اما ساخت عروسك هاي مدل به شيوه معاصر در سال ۱۹۵۵ در آلمان آغاز شد. «لي لي»، عروسكي بود كه براساس كاراكتر كارتوني يك كميك استريپ ساخته شد. طراح اين شخصيت كارتوني رنهارد بوتين، كارتونيست روزنامه بيلد زينانگ، هامبورگ بود. لي لي كاراكتري جذاب و زيبا اما سبك سر و گستاخ بود.

پس از استقبالي كه از داستان و كاراكتر لي لي شد، رنهارد تصميم گرفت عروسي بر اساس آن بسازد. مكس وسبرادت طراحي عروسك را برعهده گرفت و لي لي ساخته شد.

لي لي چهره اي آرايش شده داشت. موهاي بلوند او در پشت سر بسته شده بود و طره اي موي پيچان بر روي پيشاني از مشخصه هاي طراحي آن بود. لي لي آشكارا براي بازي كودكان طراحي نشده بود. اين عروسك معمولا در بارها و مغازه هاي مخصوص بزرگسالان به فروش مي رسيد. بسياري از والدين مخالف سرسخت لي لي بودند و آن را براي كودكان مناسب نمي دانستند اما لي لي سرانجام راه خود را به دنياي كودكان باز كرد.

شركت سازنده ۸لي لي براي افزايش محبوبيت آن در ميان كودكان خانه هاي عروسكي، لوازم شخصي و لباس هاي گوناگون براي لي لي طراحي كرد. لي لي و مد همراه آن به عنوان اسباب بازي كودكان در تعدادي از كشورهاي اروپايي و اسكانديناوي به فروش مي رسيدند. لي لي سرانجام به يك عروس كمدل موفق تبديل شدو ساخت آن تا ۱۹۶۴ ادامه داشت.

پس از لي لي بود كه موفق ترين و معروف ترين عروسك مدل ساخته شد. «باربي»، تحولي بزرگ در دنياي عروسك هاي مدل و اسباب بازي ايجاد كرد. باربي در سال ۲۰۰۹ پنجاه سالگي خود را جشن گرفته و هنوز هيچ عروسكي نتوانسته است با آ« رقابت كند.

راث هندلر، سازنده باربي، ايده اوليه آن را از لي لي گرفت. او در سفري به اروپا اين عروسك را ديد و چند نمونه از آن را خريداري كرد. هندلر يكي از عروسك ها را به دختر خود باربارا هديه داد و نمونه هاي ديگر وارد كارخانه «متل» شدندتا به عنوان نمونه مورد استفاده قرار گيرند.

هندلر از عروسك هاي كاغذي موجود رضايت نداشت و ناراحتي دخترش را به هنام بازي با آنها ديده بود. او در پي ساخت عروسكي بود كه قابليت هاي بالا داشته باشد و كودكان بتوانند به راحتي با آن بازي كنند و سرگرم شوند.

اولين باربي در مارچ ۱۹۵۹ در نمايشگاه اسباب بازي نيويورك توليد و عرضه شد. شركت متل در سال ۱۴۹۶۴ تمام حقوق عروسك لي لي را خريداري كرد و توليدآن متوقف شد. باربي پس از آغاز كار به سرعت به پديده اي جهاني تبديل شد. شركت متل توليد عروسك هاي باربي را با لباس ها و لوازم جانبي بسيار متنوع ادامه داد و در طي چند سال خانواده اي كامل براي اين عروسك خلق كرد.

در سال ۱۹۶۷ بود كه شركت تصميم گرفت باربي را از حالت يك عروسك منحصرا سفيدپوست خارج كند و عروسك هاي باربي سياه پوست و رنگين پوست با مليت هاي گوناگون يكي پس از ديگري متولد شد.

متل با خريد شركت هاي اسباب بازي گوناگون در سراسر جهان، اكنون شركتي چند مليتي و بزرگ و البته موفق تلقي مي شد. محبوبيت باربي در ميان كودكان جهان براي هيچ كدام از عروسك هاي اسباب بازي اتفاق نيفتاده است. آمارها نشان مي دهند ۹۰ درصد دختراني كه بين ۳ تا ۱۰ سال دارند، حداقل يك عروسك باربي دارند.

باربي علي رغم تمام انتقادات و البته در ميان رقابت شديد ديگر شركت ها و عروسك ها براي سلطه يافتن بر اين بازار، همچنان در صدر ايستاده است. بايد گفت توليد باربي نقطه عطفي در تاريخ عروسك هاي مدل بوده است و مي توان تاريخ عروسك هاي مدل را به قبل و بعد توليد باربي تقسيم كرد چرا كه باربي تحولي بزرگ در اين صنعت ايجاد كرد و تمام عروسك هايي كه پس از باربي توليد شده اند به نوعي از آن تقليد يا پيروي كرده اند.

با آشكار شدن تاثيرات فرهنگي عروسك هاي مدل، به ويژه باربي، در كشورهاي اسلامي تلاش هايي براي ساخت جايگزين هايي براي باربي صورت گرفته است. در كشورهاي عربي ايده عروسك «فولا» در ۱۹۹۹ به عنوان جايگزين باربي مطرح شد و در ۲۰۰۳ به بازار آمد.

فولا، عروسكي محجبه با لباسي تمام قد، همراه با جانمازي صورتي رنگ به بازار عرضه شد. طراح و آفريننده اين شخصيت عروسكي، استوديو طراحي نيوبوي است كه عرضه محصولات خود را از سال ۲۰۰۳ در كشورهاي سوريه و امارات آغاز و در مدت كوتاهي حضور قدرتمندي در بازارهاي كشورهاي عربي پيدا كرد.

گفته مي شود اين عروسك تاكنون سود سرشاري را نصيب سازندگان آن كرده است. پيش از آنكه ايده فولا در كشورهاي اسلامي شكل بگيرد، ايده ساخت عروسك هاي مدل در ايران پديد آمد. ايده ساخت عروسك هاي «دارا» و «سارا» از ۱۳۷۵ شمسي توسط كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان مطرح شد.

پس از پنج سال اين دو عروسك با لباس هاي محلي اقوام مختلف ايراني با هدف آشناسازي كودكان ايراني در سال ۱۳۸۰ ساخته شدند اما اين عروسك ها برخلاف فولاد نتوانستند به عنوان جايگزيني موفق براي باربي عمل كنند.

در ماه هاي اخير عروسك مدل جديدي با نام «لاميلي» و به عنوان رقيب تازه اي براي باربي وارد بازار شده است. نيكلاي لام، طراح ۲۵ ساله لاميلي درباره عروسك خود گفته است: «لاميلي شخصيتي تازه در دنياي عروسك ها خواهد بود؛ شخصيتي كه تا به حال نمونه اش وجود نداشته است.»/