اسباب بازي

نياز به داشتن اسباب بازي براي كودكان نيازي واقعي و غير قابل انكار است. كودكان براي بازي به هر چيزي متوسل مي شوند، گاه ريش پدر، گاه گوشواره مادر، گاه عصاي پدربزرگ و زماني انگشتانه مادربزرگ. آنها براي بازي كردن نياز به ابزار و اسباب دارند و تحت هر شرايطي كه باشند، آن را براي خود فراهم مي كنند.

بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه بين اسبابْ بازي و اسبابِ بازي تفاوت وجود دارد. هنگامي كه از اسبابْ بازي سخن مي گوييم منظور توليدات صنعتگران و كارخانه هاست كه اسباب بازي هايي مانند توپ، عروسك، ماشين، تفنگ، آدم آهني، انواع لگوها، پازل ها و … را مي سازند و به بازار عرضه مي كنند ولي اسبابِ بازي وسايلي هستند كه بدين منظور ساخته نشده اند و كودك با كمك قوه تفكر، تخيل و خلاقيت خويش از آنها استفاده مي كند كه بعضي از آنها اسبابْ بازي هاي ساخته شده كارخانجات مفيدتر، سازنده تر و ارزان تر هستند.

موادي مانند خاك، شن، ماسه، آب، برف، چوب، گل، سنگ، كاغذ، وسايل دورريختني و … كه مورد علاقه كودكان ملل مختلفند جزء اين دسته محسوب مي شوند.

نكته قابل توجه اين است كه بر خلاف «اسبابْ بازي» كه دامنه تنوع محدودي دارد، اسبابِ بازي نامحدود است. وقتي كودكي بر تكه چوبي سوار شده و به خيال خود اسب سواري مي كند، در واقع چوب برايش نوعي اسبابِ بازي است.

هنگامي كه چادر مادر را به عنوان ديوار خانه اش مورد استفاده قرار مي دهد، چادر برايش اسبابِ بازي است.

هنگامي كه با قاشق بر قابلمه مي كوبد، هم قاشق و هم قابلمه برايش حكم اسبابِ بازي را دارد.

اسبابِ بازي معمولاً به عنوان «اسباب بازي» خريد و فروش نمي شود و هر چيزي مي تواند به عنوان اسبابِ بازي مورد استفاده كودك قرار گيرد. كودكان همان گونه كه به «اسباب بازي» نيازمندند به «اسبابِ بازي» هم احتياج دارند.

مربيان و والدين با آگاهي از اين امر مي توانند به اين پديده، خلاقانه دامن بزنند و اطمينان داشته باشند كه با استفاده غير متعارف از ابزارهاي پيراموني موجب پرورش خلاقيت فرزندشان مي شوند.

رعايت اعتدال در فراهم آوردن «اسبابْ بازي» و «اسبابِ بازي» مي تواند سلامت و شادابي آتي فرزندان مان را بيمه كند.(۱)

همان طور كه بيان شد، اسباب بازي ها بر روح و روان كودك تأثير گذاشته و در رشد و تكامل و شخصيت كودك مؤثر است ولي اگر چنانچه همين اسباب بازي بر اساس اصول روانشناسي و تربيتي انتخاب نشود، اثرات منفي و مخربي بر روح و روان كودك خواهد گذاشت. لذا تأكيد مي شود كه والدين و مربيان در تهيه و انتخاب اسباب بازي اطلاعات و آگاهي هاي لازم را كسب نموده و نهايت دقت را داشته باشند. متأسفانه دقتي كه بعضي از والدين در خريد وسايل غير ضروري و تشريفاتي منزل به خرج مي دهند بيشتر است تا خريد اسباب بازي هايي كه به نظر روانشناسان تأثير بسزايي در رشد شخصيت كودك دارد.

اسباب بازي ها را متناسب با سن، رشد (سن عقلي)، رغبت و تمايلات، استعدادها، قدرت جسمي و جنس كودك انتخاب كنيد. اين وسايل بايد شامل اشيايي باشد كه كودك را در آموختن هماهنگي چشم و دست، تناسب اشكال و رنگ ها، برآورد ارزش اين كارها و جور كردن اشكال و قالب ها، دستكاري كردن، تغيير دادن و در جستجوي جزئيات برآمدن ياري رساند.(۲)

ويژگي هاي اسباب بازي مناسب

براي كودكان

امروزه با توجه به پژوهش هايي كه در مورد كودك و دوره كودكي و بخصوص سال هاي اوليه كودكي شده است، پي برده ايم كه كودك چگونه ياد مي گيرد، چه چيزي به يادگيري او كمك مي كند، رشد فكري اش چگونه است و چگونه مي توان اين رشد فكري را تقويت و پرورش داد.

همچنين مي دانيم كه در اين دوره كودك به چه چيزهايي علاقه مند است، كودكان عموما به اسباب بازي علاقه فراواني نشان مي دهند و به اين سبب مي توان از اسباب بازي ها به عنوان ابزاري براي رشد و تكامل آنان استفاده كرد.

در ميان فعاليت هاي رواني و بدني كودكان، بازي اهميت فراواني دارد و اسباب بازي در زندگي آنان نقش مهم و مؤثري را ايفا مي كند.

در واقع همان طوري كه از بدو تولد، جسم كودك به غذا و ويتامين هاي مختلف و مفيد احتياج دارد و بدان وسيله رشد و نمو مي كند، روح و روان او نيز احتياج به تغذيه دارد. اسباب بازي براي كودكان نوعي غذاي روحي و رواني به شمار مي رود و بنابراين مي توان گفت كه يكي از نيازهاي مهم آنان به حساب مي آيد و جزئي از زندگي آنان را تشكيل مي دهد.

اسباب بازي هاي كودكان چنانچه با دقت و بر طبق اصول روانشناسي و هدف هاي آموزشي انتخاب شوند، در زندگي اجتماعي و رواني و در رشد فكري و تربيتي آنان بسيار مؤثر خواهد بود. به همين جهت است كه روانشناسان و مربيان مشهوري چون «منتسوري»، «والن»، «كلاپارد»، «دوبس» و دكتر «هوشيار» در اين زمينه به تفصيل بحث كرده و بازي و اسباب بازي را در رشد فكري و تربيت قواي عقلاني كودك مؤثر دانسته اند.

كودكان هنگام بازي مخصوصا با اسباب بازي هايي كه جنبه فكري و آموزشي دارند بهتر مي توانند به فعاليت هاي مختلف ذهني، حركتي و رواني بپردازند.

از نظر روانشناسي بايد دانست كه تمايل كودكان به بازي و علاقه شديد آنها به اسباب بازي، يكي از علايم سلامت عقل، كنجكاوي و هوشياري آنان است.(۳)

از آنجا كه امروزه خريد اسباب بازي براي كودكان عموميت يافته است، والدين بايد در اين مورد دقت كافي مبذول دارند تا اسباب بازي را انتخاب كنند كه به سلامت و رشد جسمي، رواني، فكري و اجتماعي آنان كمك كند.

متأسفانه بسياري از والدين گمان مي كنند كه اسباب بازي ها فقط براي تفريح و سرگرمي كودكان درست شده اند و بسياري از سازندگان اسباب بازي ها نيز به جنبه هاي تجاري و مصرفي اسباب بازي ها پرداخته اند و از اين نكته مهم غافلند كه كودكان خردسال در سنيني كه با اسباب بازي هاي خود به بازي سرگرم مي شوند، شخصيت و فكر آنان نيز در اين مرحله از زندگي شكل مي گيرد. از اين رو انتخاب و تهيه نوع مناسب اسباب بازي براي كودكان در سنين مختلف بسيار مهم و تعيين كننده است.

ويژگي هاي اسباب بازي مناسب

عبارتند از:

۱ـ اسباب بازي بايد همواره مناسب سن، مطابق علايق و درخور توانايي هاي ذهني و رشدي كودك باشد. نه آنقدر سخت و پيچيده باشد كه كودك عاجز از بازي با آن شود و نه آنقدر ساده و آسان باشد كه علاقه كودك را از بين برده و در او ايجاد خستگي نمايد. همچنين به لحاظ فيزيكي به گونه اي ساخته شده باشد كه به راحتي در دستان كودك قرار گرفته و با آن بازي كند به طوري كه كودك آن را با كمال ميل بپذيرد و در حين بازي از آن واقعا لذت ببرد.

در حقيقت چون خواسته ها و تمايلات كودكان به لحاظ فيزيولوژي و روانشناسي در سنين مختلف فرق مي كند، پس بهتر است در هر سن و سالي اسباب بازي مناسب همان سن را براي آنان تهيه كنيم تا موجب رشد عقلي و شخصيت آنها شود.(۴)

به عبارت ديگر چون رشد جسمي، ذهني، رواني و اجتماعي يك كودك نُه ساله با كودك سه ساله متفاوت است و اسباب بازي اي كه براي يك كودك نُه ساله ساخته شده به درد يك كودك سه ساله نمي خورد، دادن اين اسباب بازي به او برايش فشار روحي و رواني ايجاد مي كند و كودك خود را در بازي با آن ضعيف و ناتوان مي يابد و خسته و عصبي شده و ممكن است اسباب بازي را پرت كرده و يا اينكه با پا بر روي آن بكوبد و يا اينكه احساس تنفر در او ايجاد كند. لذا پيشنهاد مي گردد كه در مراكز تهيه و توليد اسباب بازي از متخصصين روانشناسي و تعليم و تربيت استفاده شده و اسباب بازي ها واقعا بر مبناي نظرات كارشناسانه و متناسب با سنين كودكان ساخته شود.

۲ـ اسباب بازي بايد چنان باشد كه ذهن كودك را برانگيزد و او را به سوي سازندگي، خلاقيت و نوآوري سوق دهد. اسباب بازي هايي كه به طور كامل ساخته شده و كودك كار كمتري بر روي آنها انجام مي دهد (اسباب بازي هاي كوكي)، قواي فكري كودك را بلااستفاده مي گذارد و او را تبديل به موجودي تماشاگر، منفعل و ناظر ساخته هاي ديگران مي كند و كودك را كه ميل به كاوشگري و كنجكاوي دارد و سعي مي كند اسباب بازي را قطعه قطعه كند تا ميل دروني اش را ارضا كند، دلسرد مي كند. در حالي كه لگوها و قطعات ساختمان سازي كه كودك با آن چيزهاي مختلفي مي تواند بسازد، جعبه كفش، جعبه مقوايي بزرگي كه مي تواند داخل آن بنشيند و اداي قايق سواري، هواپيماراني، اتومبيل راني و غيره را در بياورد،(۵) گل رس، شن و خمير بازي كه با آنها دست به آفرينش، خلاقيت و نوآوري مي زند، مي تواند چيزهاي گوناگوني بسازد، هر طور كه دلش مي خواهد به آنها شكل بدهد، خراب كند و دوباره بسازد، كودك را به سوي خلاقيت و نوآوري سوق مي دهد.

۳ـ اسباب بازي خوب بايد به واقعيت نزديك باشد تا كودك از راه بازي با زندگي آشنا شود. مثلاً قيچي براي بريدن، سوزن براي دوختن، خمير بازي براي شكل دادن اجسام واقعي و تخيلي و ورزيدگي دست و انگشتان، انواع مدادها و وسايل رنگ آميزي براي شناخت رنگ ها، انواع پازل ها، لگوها و وسايل پيچ و مهره اي كه به هماهنگي بين حركات چشم و حركات ظريف دست كمك كند.(۶)

۴ـ سبب رشد و پرورش مهارت ها و توانايي هاي بدني كودك شود. اسباب بازي مطلوب علاوه بر پرورش قواي ذهني، رواني، عاطفي، اجتماعي، خلاقيت و استعداد بايد توانايي كودك را در زمينه استفاده از اعضاي بدن رشد دهد.

۵ـ اسباب بازي ساخته شده هر چقدر بتواند حواس بيشتري از كودك را به كار گيرد لذت بيشتري ايجاد مي كند و مناسب تر است. كودكان آن چيزي را كه لمس كنند، ببينند و بشنوند بيشتر از آن لذت مي برند تا چيزهايي كه فقط مشاهده كننده آن باشند.

۶ـ اسباب بازي خوب مي تواند تصورات و تخيلات كودك را گسترش بخشد و ميل كنجكاوي و اكتشاف را در او پرورش دهد.

۷ـ اسباب بازي هايي مناسبند كه كودك روي آنها كار كند، با دست آنها را بپيچاند، بچرخاند، خم كند، ببرد (قطع كند)، رنگ آميزي كند يا علامت بگذارد، اسباب بازي هايي كه به طرق مختلف بتوان از آن استفاده كرد، بتوان به شكل هاي گوناگون در آورد، آنها را بست و محكم كرد و توسط آنها اشكال مختلف ساخت، كودكان دوست دارند اشياء را لمس كنند سبك و سنگين نمايند و وضعيت ساخت آنها را بفهمند. گل رُس، شن، خمير بازي، لگوها و قطعات ساختمان سازي، وسايل پيچ كردني، نقاشي با آبرنگ، نقاشي انگشتي يا با مداد شمعي و مداد رنگي بيشتر داراي چنين خصوصياتي هستند و كودك فعال است و مي تواند بر روي آنها كار كند و تغييراتي كه ايجاد مي كند مشاهده نمايد.(۷)

۸ـ اسباب بازي ها بايد مستحكم و آنقدر با دوام باشند كه كودكان مدت طولاني با آنها كار كنند، از نظر ظاهر جذاب و زيبا باشند تا كودكان با اصول طراحي آشنا شوند، داراي تنوع و قابليت تغيير داشته و در فعاليت هاي آموزشي گوناگون مورد استفاده قرار گيرند.

۹ـ كيفيت و اندازه اسباب بازي نيز بايد با سن و هيكل (قد و قواره) كودك متناسب باشد. دست و قد بچه به آن برسد. اسباب بازي به اندازه اي كوچك نباشد كه كودك آن را به زحمت ببيند مثلاً سوراخ هاي دانه هاي رنگي آنقدر ريز نباشد يا طول دانه ها آنقدر زياد نباشد كه نتوانند نخ را از انتهاي آن بيرون بكشند، يا سر نخ آنقدر شُل نباشد كه به داخل سوراخ دانه تسبيح نرود. همچنين اسباب بازي آن اندازه بزرگ نباشد كه قدش به آن نرسد مثلاً وقتي عروسكي براي دخترتان مي خريد به اندازه اي باشد كه او بتواند آن را روي پاي خود دراز كرده و براي آن لالايي بگويد و يا به صورتي انعطاف پذير باشد كه بتواند به آن لباس بپوشاند و با آن بازي كند.

۱۰ـ اسباب بازي بايد متناسب با جنس، ذوق و علايق كودك باشد. در زمينه نقش جنسيت در انتخاب بازي به وسيله كودكان تحقيقات زيادي صورت گرفته است.

«ترمن» فهرستي از بازي ها را تنظيم كرد و ارائه داده است كه نشانگر تفاوت علاقه دختران و پسران است. دختران به بازي هاي عروسك بازي، مهمان بازي، طناب بازي، پذيرايي، آشپزي، تشكيل كلاس درس، بافندگي، خياطي و معمابازي علاقه دارند و پسران به ابزارهاي مكانيكي چون ماشين، تفنگ بازي، دوچرخه سواري، تيله بازي، كشتي، بُكس، فوتبال و فرفره بازي علاقه دارند.

نكته مهم اينكه اگر والدين مشاهده كردند كه پسر آنها مثلاً عروسك بازي مي كند و يا بالعكس دختر آنها تفنگ بازي مي كند بهتر است حساسيتي نشان ندهند و به آنان نگويند كه اين بازي ها مربوط به دختران يا پسران است. به طور طبيعي در سنين ۷ ـ ۸ سالگي تفاوت هاي جنسي آشكار شده و هر كدام به سوي بازي هايي خواهند رفت كه مطابق با طبيعت و انتظارات جامعه از آنان است.

۱۱ـ اسباب بازي بايد وسيله اي باشد هماهنگ با ارزش ها و معيارهاي جامعه اي كه كودك در آن زندگي مي كند. چنين وسيله اي سبب مي شود كه كودك از آغاز كودكي، ضمن نخستين تجربه هاي زندگي، بسياري از ارزش هاي معمول در جامعه را بشناسد.

بر طبق نظر روانشناسان كودك خود را با ويژگي هاي اسباب بازي ها همانندسازي كرده و از آنها الگو مي گيرد. يك اسباب بازي مطلوب بايد با ديگر وسايل و ارزش هاي موجود در آن جامعه تناسب داشته باشد. به طور مثال براي يك كودك پرورش يافته در دامن يك زن مسلمان ايراني، عروسك خارجي اسباب بازيِ چندان مطلوبي نيست و باعث بدآموزي و تقليد كودك از آن مي شود.(۸)

۱۲ـ اسباب بازي بايستي انگيزه و محرك مناسب به همراه داشته باشد و بتواند كودك را جلب نمايد. اگر بازي با اسباب بازي توأم با موفقيت باشد، كودك به ادامه بازي ترغيب مي گردد مثلاً وقتي كودك قطعات رنگي را بر اساس رنگ خاصي هماهنگ مي كند يا پازلي را حل نمايد، احساس موفقيت مي كند و اين موفقيت در حكم پاداشي است كه وي دريافت مي نمايد.(۹)